Y Griot (Djeli) a’r Balafon
Rhannu diwylliant trwy’r cenedlaethau
Cyflwyniad
Mae’r balafon yn gysegredig yn niwylliant Gini ac yn draddodiadol mae’n cael ei chwarae yn ystod dathliadau seremonïol, carnifalau a gwyliau cymunedol. Yn ôl y chwedl, darganfuwyd y balafon cyntaf gan Frenin Susu, Soumaoro Kanté, yn y 13fed ganrif ac fe’i rhoddwyd i warchodaeth y djeli Balla Fassèké Kouyaté. Felly mae’r Kouyatés wedi bod yn deulu sylweddol o djeli ers cenedlaethau. Mae N’famady yn ddisgynnydd uniongyrchol, ac yn un o sêr olyniaeth y Mandingue.
Yn ystod gaeaf 2021/22, teithiodd N’famady i’w famwlad, Gini, ar daith ymchwil a datblygu a gefnogir gan Gronfa Cyfleoedd Rhyngwladol Celfyddydau Rhyngwladol Cymru i ymchwilio traddodiad ei offeryn a’i stori (sydd mor ganolog i lên gwerin y Mandingue). Mewn partneriaeth â chwmni theatr o Conakry (Uni Arts et Culture), a’i gyfarwyddwr Lamine Diabaté, arbrofodd N’famady greu darn cydweithredol yn cynnwys adrodd straeon, cerddoriaeth, a dawns. Gwnaeth y grŵp rhannu darn o’i gwaith cychwynnol yng ngherddi gwesty Onomo yn Conakry (mae clipiau o’r digwyddiad yn y ffilm isod). Mae’r ffilm fer a gynhyrchwyd gan y prosiect yn rhoi cipolwg ar daith a oedd yn dogfennu sut mae creu balafon, cyfweliadau â henuriaid, a chwarae balafon mewn gwahanol leoliadau. Darllenwch ymlaen i ddarganfod stori hudolus Balla Fassèké Kouyaté fel y’i hadroddwyd gan y djeli ers canrifoedd.
Y Chwedl
(Mae’r griot neu’r djeli yn warchodwyr ar hyd y cenedlaethau sy’n gyfrifol am warchod a rhannu hanesion, caneuon a rhythmau traddodiadol)
Y griot cyntaf yn y byd oedd Souragata. Roedd gan Souragata i fab Arni. Roedd gan Arni fab Dinkisso. Roedd gan Dinkisso fab Koukouba. Roedd gan Koukouba fab Bantamba. Roedd gan Bantamba fab Gnani Gnani. Roedd gan Gnani Gnani fab Kambassigan. Roedd gan Kambassigan fab Gnakoumandoua. Ac roedd gan Gnakoumandoua fab i Balla Fassèké, hynafiad pob Kouyaté.
Balla Fassèké oedd y griot cyntaf i gael ei alw’n Kouyaté oherwydd y Balafon.
Ond sut a pham? Dyma’r stori …
Dywed y chwedl mai Soumaoro Kante (dewin brenin ymerodraeth Sosso) yn cwrdd a ysbrydion un diwrnod a ddangosodd iddo offeryn na welodd erioed o’r blaen – y Balafon. Roedd mor falch o’i gael, roedd eisiau aros yn feistr yr offeryn gwych hwn. Nid oedd gan unrhyw un arall yr hawl i gyffwrdd ag ef. Pe bai rhywun yn ei chwarae, byddai’n cael ei ddienyddio ar unwaith.
“Hyd yn oed pe bai pryf yn glanio arno, byddai’n dod o hyd iddo a’i ladd” – dywedir, fel petai’n rhoi mwy o rym i’r gwaharddiad hwn.
Ond un diwrnod, tra roedd Soumaoro Kante allan yn hela, manteisiodd ein cyndad Balla Fassèké ar ei absenoldeb i fynd i mewn i’w gwt cyfrinachol lle’r oedd y balafon yn cael ei warchod gan eryr. Gosododd yr eryr y ffyn balafon yn nwylo Balla Fassèké a dechreuodd chwarae. Tra allan yng nghefn gwlad, mae Soumaoro yn clywed sŵn y Balafon ac yn syth aeth adref yn gandryll â chynddaredd. Ac roedd ar fin lladd Balla Fassèké y griot, ond yn ffodus, mae’r cyfan mae Duw yn ei wneud yn dda. Felly, y agosaf daeth Soumaoro Kante, y mwyaf y cafodd ei syfrdanu gan ffordd Balla Fassèké o chwarae’r balafon, a dyna arbedodd y griot. Gwnaeth Balla Fassèké argraff ar Somaoro trwy ganu ei glodydd, a’i ffordd o chwarae balafon, fel bod Somaoro yn caniatáu iddo gael ei swyno gan y gerddoriaeth, ac yn sydyn tawelodd yr olygfa. Yna gofynnodd y dewin brenin iddo “Dywedwch wrthyf, pwy ydych chi ac o ble rydych chi’n dod?”, atebodd y griot “Myfi yw Balla Fassèké fab Gnakoumandoua, ac rwy’n dod o deyrnas Soundjata keita”. Edrychodd brenin y dewiniaeth arno wrth nodio’i ben, ac o’r diwedd penderfynodd ei gadw yn ei balas brenhinol er mwyn ei enwi fel ei griot personol (djeli). Ar yr union foment hon penderfynodd gynnig y balafon iddo gan ddweud: “Koyantè”, sy’n golygu “Y Cytundeb”. O’r diwrnod hwnnw, seliwyd cytundeb rhwng y ddau ddyn, a dyna’r enw “Koyantè” a ddaeth yn ddiweddarach yn Kouyaté, ac er y dydd hwnnw gelwid hynafiad y teulu Kouyaté ‘Balla Fassèké Kouyaté’ ac arwyddlun y teulu Kouyaté yw’r eryr.
